رحالان و رحلّه نویسی در تمدّن اسلامی؛ با تکیه بر مطالعه موردی رحله ابن فضلان،ابن جبیر و ابن بطوطه

چکیده برای شناختِ ابعاد گوناگون تاریخ و فرهنگ مردم یک منطقه از مراجعه به منابع متعدد و متنوع، گریزی نیست. رحله ها به جهت اشتمال بر انبوهی از اطلاعات عینی و تجربی جایگاهی ممتاز دارند و به عنوان منابعِ دست اولی هستند که برای تحقیقات تاریخی و جغرافیایی می توان از آن ها استفاده نمود. بعضی از رحله نویسان، چنان از طرز رفتار، معیشت، آداب و رسوم، اخلاق و حکومت اقوامِ مختلف اطلاعات تفصیلی و روشنی به دست می دهند که یک تاریخ نگار یا یک جامعه شناس توان چنین پردازشی را ندارد. رحله؛ نوعی از تألیف است که شامل عنصر عمیقِ درونی و تأملِ دقیق در مشاهدات و ظواهر می باشد و همچنین دنبالِ علل و نتایج با بصیرتی آگاهانه می باشد. در تمدّن اسلامی شکل رحله با توجه به موضوعات متعدد، متنوع گشت؛ به گونه ای که در این تمدّن گسترده، رحله از ظرفیت بالایی برخوردار است و دربرگیرنده فرهنگ ها و دانش های متعددی است.این پژوهش با رهیافت توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای گردآوری اطلاعات و به روش کتابخانه ای استفاده می شود که در آن با تکیه بر اسناد و مدارک، نوشته ها ی سفر نامه نویسان و تحقیقات جدید، به تجزیه و تحلیل و در نهایت به اثبات یا رد فرضیات تحقیق پرداخته می شود. نگارنده در ابتدا به بررسی موضوع رحّالان و رحله نویسی در تمدّن اسلامی پرداخته است و در ادامه به ویژگی های اختصاصی سه رحله ی ابن فضلان، ابن جبیر و ابن بطوطه در سده های مختلف تمدّن اسلامی توجه نموده است. ابن فضلان که در قرن چهارم هجری می زیسته، رحله اش با آنکه کوتاه و مختصر نوشته شده است اما با بررسی آن می توان تصویری خوب و زنده از فرهنگ بلغارها، مردم سرزمین های آسیای مرکزی و شمال خزر، جغرافیای انسانی و حاکمان این مناطق، به دست آورد. از رحله نویسان دیگر ابن جبیر در قرن ششم هجری می باشد که در رحله اش بر جنبه فرهنگی و دینی تأکید بسیار دارد و در این جنبه توانسته تصاویر روشن و زنده ای از ابعاد دینی و فرهنگی مناطقی که سفر کرده ارائه دهد. ابن بطوطه از جمله رحله نویسان دیگری است که در قرن هشتم هجری می زیسته و رحله اش آئینه ای از آداب و آئین ها، وضعیت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی سرزمین های گوناگون، به ویژه سرزمین های اسلامی است. او تصویر زنده ای از مردمانِ سرزمین های اسلامی در زمانی عرضه می کند که این سرزمین ها یورش مغول ها را از سر گذرانده اند. در این دوران گرایش های زاهدانه رشد می کند و اطلاعاتی که در قسمتی از رحله اش راجع به رسوم و تمایلات متصوفانه و زندگی فتیان منعکس می باشد از نفیس ترین مطالب آن است. واژه های کلیدی: رحّالان، رحله نویسی، ابن فضلان، ابن جبیر، ابن بطوطه.